Patrijarh Porfirije: Bez slobode jezika nema slobode čoveka
Ovogodišnji 90. po redu Vukov sabor u Tršiću, najstarija i najmasovnija kulturna manifestacija u Srbiji, krunisana je besedom Njegove svetosti Patrijarha srpskog g. Porfirija.
Centralnom saborskom događaju u Tršiću nadomak Loznice, rodnom selu znamenitog srpskog lingviste, filologa, antropologa, književnika, prevodioca i akademika Vuka Stefanovića Karadžića, na čije se delo već devet decenija čuva uspomena brojim izložbama, pozorišnim predstavama koncertima, književnim i filmskim večerima, promocijama knjiga i sličnim priredbama, pored Njegove svetosti Patrijarha srpskog g. Porfirija i Preosvećenog Episkopa šabačkog g. Jeroteja, prisustvovali su i potpredsednica Vlade Republike Srbije i ministarka kulture gđa Maja Gojković, supruga predsednika Republike Srbije gđa Tamara Vučić, savetnik predsednika za kulturu g. Dejan Savić, akademik Svetislav Božić i gradonačelnik Loznice g. Vidoje Petrović, koji je i održao pozdravno slovo. Posle tradicionalnog izvođenja „Himne Vuku” Stevana Mokranjca, podizanja zastave Sabora i pozdravnog govora gradonačelnika Loznice, usledila je Saborska beseda Njegove svetosti Patrijarha srpskog g. Porfirija:
"Razmišljajući pre više nedelja o mogućoj temi današnjeg obraćanja, začuo sam zvona Saborne crkve koja su pozivala na večernje bogosluženje. Dok sam se uspinjao stepeništem koje vodi u portu starog Sabornog hrama, tema koju sam do tada tražio ukazala se pred mojim očima. Na samom ulazu u Sabornu crkvu, ispred njenog glavnog portala, nalaze se grobovi dvojice velikih sinova srpskog naroda: Vuka Stefanovića Karadžića i Dositeja Obradovića. U istorijskoj činjenici da su Vuk i Dositej sahranjeni u crkvenoj porti ispred najvažnijeg hrama Beogradske mitropolije skriven je jedan drugi, dublji, smisao. U čemu se on sastoji?
Iz načina na koji se o njima do danas najčešće pisalo moglo se zaključiti, i bivalo je zaključivano, da su životi obojice pomenutih velikana proticali u različitim, često, turbulentnim odnosima sa Crkvom. Da je u takvom načinu sagledavanja života i rada i Vuka i Dositeja potpuna istina, zar onda ne bi bilo čudno da su oni od svih mogućih počivališta u srpskoj prestonici sahranjeni baš na ovom mestu? I zar odabir tog i takvog, crkvenog i osveštanog, mesta nije mogući početak, uvod u jedno novo, drugačije, tumačenje nekih aspekata rada i života ove dvojice nesumnjivih velikana našeg naroda? Sa tim mislima na umu pristupio sam sastavljanju ove besede.
S pravom je rečeno da se istorijska istraživanja nikada ne zaustavljaju i da svaka generacija može, slobodno valja dodati i treba, da na osnovu novih podataka i činjenica, širih i dubljih uglova sagledavanja određenih fenomena i opšteg napredovanja u znanju i razumevanju određene epohe i ličnosti koje su živele u njoj, iste protumači na jedan kompleksniji i, koliko je to moguće, istini bliži način. Što je određena ličnost kojom se bavimo poznatija i popularnija, zašto ne reći – i voljenija, ti su pokušaji kompleksnijeg sagledavanja više otežani pa i, razumljivo je, rizičniji. Opšta mesta istoriografskih istraživanja, prihvaćeni zaključci, naviknutost na određena teorijska rešenja formiraju specifičan bedem koji novi istraživači oklevaju da prekorače iz različitih, ne tako nepoznatih i neshvatljivih, razloga. Neko bi rekao: svako tumačenje biva sa određenim razlogom, pokrenuto je i motivisano spletom uzroka i ima određeni cilj. To samo po sebi nije loše. Loše postaje i biva kada su ti motivi ideološki i utilitarni, a ciljevi ne počivaju u nastojanju da se sagleda celina i što je moguće više približi istini nego da se željenim zaključcima ostvari neki drugi, manje više skriveni, cilj. Nadajući se da je ovo tumačenje lika i dela Vuka i Dositeja lišeno takvih ambicija pokušajmo da na novi način sagledamo neke epizode iz njihovih života. Pogledajmo prvo način na koji se život i delo umnoga jeromonaha – koji je u svom svešteničkom i monaškom činu ostao do kraja života – Dositeja Obradovića doživljava i tumači kod jednog, na žalost nemalog, dela naših savremenika. Ilustrovaćemo to jednim primerom iz Dositejevog života i opštom ocenom njegovog dela.
Pišući o svojim studijama Dositej je zabeležio da je u Haleu prestao da nosi mantiju i da je tu obukao svetovno odelo. Razloge koji su ga na to naveli nije tačno naveo. Njih su potonje genaracije tumača, u skladu sa svojim pogledima na svet, željama i ambicijama dopisivali na svima dobro poznate načine, posmatrajući ovaj Dositejev postupak kao početak potpune sekularizacije njegovog života s jedne, i, simbolički gledano, odbacivanje i izbacivanje mantije iz srpskog kulturnog i prosvetnog javnog prostora, sa druge, dublje, strane. Šta se, u stvari, desilo? Dositej Obradović je na Univerzitet u Haleu stigao u jesen 1782. godine. Uzgred budi rečeno on nije bio ni prvi ni jedini srpski student na toj znamenitoj školi. Istraživanja halskih matrikula pokazala su da je pravoslavnih teologa na Halskom univerzitetu u periodu od 1690 do 1800. godine bilo ukupno petnaest, a od toga su jedanaestorica bili Srbi. Svi oni su u Haleu skidali svoje mantije ne zbog promene ideoloških i verskih uverenja nego iz jednog krajnje konkretnog i, slobodno možemo reći, zastrašujućeg razloga. Nova sredina u kojoj su se našli pravoslavni klirici – studenti gajila je veliki stepen animoziteta prema Jevrejima – na koje su svojim izgledom: duga brada, kosa, tamne haljine do zemlje, oni podsećali. To je neretko za posledicu imalo da su pripadnici jevrejskog naroda bivali napadani na ulicama, pri čemu je agresivni antisemtizam znao da ima ozbiljne i tragične posledice. Zbog toga je svim pravoslavnim, pa i srpskim, studentima savetovano da se tako ne oblače da ne bi i sami postajali žrtvama takvih napada. Znajući za ove stvarne razlog haleovskih skidanja mantija lakše nam je da i Dositejev postupak realno procenimo i neideološki vrednujemo, a njega samog drugačije posmatramo i razumemo, pogotovu imajući u vidu činjenicu da je i sahranjen činoobrazno odeven, kao monah.
Čitave generacije Dositejevih tumača dale su sve od sebe da formiraju sliku o Obradoviću kao nadahnutom i revnosnom promoteru obrazovanja koji se neumorno suprotstavljao konzervativnim i mračnim društvenim, tačnije – crkvenim, slojevima, direktnim protivnicima prosvećivanja srpskog naroda. Sakrivši se iza jedne pojednostavljeno protumačene Dositejeve maksime „Knjige, braćo moja, knjige, a ne zvona i praporce. One vojuju i pobježdavaju!“ ovi tumači ili ne znaju, ili neće da znaju, ili gube iz vida, ili namerno prećutkuju istinu da Dositej nije bio jedini prosvetitelj svoga naroda u vremenu u kome je živeo. Pod zvonjavom istih tih zvona i uz zveckanje praporca sa kadionica i arhijerejskih sakosa plejade arhipastira i pastira Srpske Crkve su sa istom tom, a mnogo kad i većom, revnošću širili ideje o značaju prosvete i obrazovanja od njega samog. Budućnost srpske kulture, crkvenog i društvenog života, u krajnjoj liniji – onoga što mi danas dobrim delom jesmo, u XVIII stoleću usmerili su i oblikovali srpski školovani kaluđeri. Od toga gde su bili školovani, kao i toga kakva su duhovna i intelektualna interesovanja i afinitete gajili, zavisilo je i to kojim će putem sami poći, a potom za sobom povesti generacije svojih sledbenika. Dva velika školska centra toga vremena, latinizovana Kijevska duhovna akademija i pijetistički, protestantski, univerzitet u Haleu vraćali su srpskom narodu njegovu nadarenu decu sa izmenjenim uverenjima i pogledima na svet. Bez obzira na sve razlike koje su gajili u svom pristupu bogoslovlju, mestu i ulozi Crkve i religije u društvu, srpski studenti koji su u XVIII stoleću školovani „po tuđim carstvima“, kada su se vratili u matične krajeve u svojim kasnijim aktivnostima imaju jedan nesporni zajednički imenitelj. To je bilo visoko vrednovanje prosvetiteljstva kroz školovanje naroda kao najboljeg načina promovisanja ideja i vrednosti koje suštinski treba da potpomognu promene i razvoj srpskog društva. Institucija od centralnog značaja za ostvarivanje ovakvih ideja, celog ovog programa, bila je škola. Društvo, pa i Crkva u njemu, mogli su biti preobraženi i promenjeni samo kroz ispravno, plansko i programsko školovanje novih generacaija, nosilaca promena. Zato je većina Srba školovanih u inostranstvu ili otvarala škole ili u njima predavala. Veći i značajniji deo tih škola otvaran je sa blagoslovom i pod okriljem Srpske Crkve. To nam pokazuje da su svi srpski studenti po povratku sa školovanja doneli klice prosvetiteljstva bilo da je ono naginjalo sekularizmu i racionalizmu bilo da je reč o bogoslovskom razumevanju istog fenomena.
Nije malo puta rečeno da je jedna od najvećih prepreka Vukovoj jezičkoj reformi bila Srpska Crkva, odnosno njen tadašnji najznamenitiji poglavar karlovački mitropolit Stefan Stratimirović. Mitropolita optužuju da nema sluha za neophodnu transformaciju srpskog jezika i smislenu promenu njegovog pisma. Crkva kao takva, i Startimirović u njoj, tvrde zastupnici ovakvog mišljenja, nastoje da zaustave dobar razvoj i onemoguće kvalitativne promene i napredak u srpskom jeziku. Da li je to baš tako i da li se u ovakvim zaključcima sastoji sva istina Vukovog vremena i njegovih odnosa sa Srpskom Crkvom? Kao što je svakom iole dobronamernom čoveku poznato Pravoslavna Crkva baštini sveštenu tradiciju ravnoapostolne braće Kirila i Metodija. Ona promoviše upotrebu razumljivog jezika i njemu saobraznog pisma kao sredstva i načine širenja života po Jevanđelju Hristovom. Te principe, bez obzira na veća ili manja, odnosno duža ili kraća, istorijskim nevoljama uslovljena odstupanja, Crkva je nastavila da gaji i afirmiše i u vremenu koje je prethodilo Vuku i u doba kada se njegova reforma pojavila i stekla široku prihvaćenost. Zašto se to gubi iz vida ili prećutkuje predstavlja pitanje po sebi kojim se mi ovde nećemo baviti, ali hoćemo ukazati na njega. Ilustrujmo to nekolikim primerima.
Jedna od najznačajnijih ličnosti Srpske Crkve i kulture u 18. stoleću bio je jeromonah Gavrilo Stefanović Venclović, koga su obrazovale i duhovno formirale, samim tim i nadahnule, izuzetne ličnosti sveštenog bratstva manastira pokrajdrinske Rače, koji su se nakon Velike seobe našli u Sentandreji. Otac Gavrilo je od njih naučio i preuzeo ne samo osećaj za značaj razumljivog jezika u misiji Crkve nego i svest o potrebi prilagođavanja pisma tom novom jezičkom dinamizmu. Iz njegovog bogatog rukopisnog nasleđa možemo videti da se on još davne 1732. godine – dakle, stotinak godina pre Vuka – u velikoj meri koristio narodnim jezikom bilo kada je govorio na složene doktrinarne teme bilo kada je svojim parohijanima prevodio tekst Svetog Pisma na njima razumljiv jezik. Venclović se, kao što znamo ili treba da znamo, nije zaustavio na tome. On je krenuo u svojevrsnu reformu pisma koja, iako nije zaživela, ipak predstavlja znak ozbiljnih interesovanja sveštenoslužitelja Crkve za jezička pitanja i njihovo pravilno rešavanje. Ovom problematikom nisu se bavili samo predstavnici nižeg sveštenstva, dok se, kako to opet drugi vole da istaknu, episkopat nezainteresovano držao konzervativnih pozicija. Najbolji primer za to predstavlja jedan drugi karlovački mitropolit, Jovan Georgijević odnosno Đorđević, koji je kao episkop vrašački u Vršcu negde između 1761. i 1763. godine načinio prvu reformisanu srpsku ćirilicu o čemu je znamenite redove napisao moj zemljak, poznati srpski bibliotekar i istoričar srpske knjige, književnosti i kulture, čika Laza Čurčić, rodom iz Titela. Tom reformisanom ćirilicom je slikar Nikola Nešković ispisao ktitorski zapis u kapeli najlepšeg vladičanskog dvora Karlovačke mitropolije u Vršcu, njome je uklesan tekst na časnoj trpezi vršačke Uspenske crkve i ispisano još nekoliko natpisa u hramovima vršačke eparhije.
Zbog čega oni nisu, a Vuk jeste, žurili i insistirali na tome da se jezička reforma sprovede u vremenu u kome su živeli i na prostorima na kojima su bili? Ne treba gubiti iz vida da svi oni žive u jednom složenom vremenu u kome, kao u svakoj sličnoj epohi, velike sile nastoje da u svrhu ostvarivanja svojih političkih interesa preusmeravaju sudbine i razvoj manjih naroda, nastojeći da ih približe sebi, promene, iskoriste i zloupotrebe. Ti se ciljevi ostvaruju različitim sredstvima. Ona se kreću u širokom rasponu, od vojne prisile, preko ekonomskih uslovljavanja, pa sve do kulturno-identitetskih intervencija i promena. Bez razumevanja ovog konteksta i ozbiljnog uzimanja o obzir ovakvih faktora prilikom analize dela i rada bilo kog čoveka, pa i Dositeja i Vuka, nemoguće je približiti se pokušaju stvarnog razumevanja motiva i ciljeva određenih fenomena.
Ključnu ulogu u Vukovoj jezičkoj reformi odigrao je Jernej Kopitar. Detaljnije istraživanje Kopitarevih motiva, ne samo u slučaju Vuka Karadžića nego i u pitanju Tarasa Ševčenka i uloge koju je imao u razvoju ukrajinskog jezika, pokazuje da su oni širi od prosvetiteljskih i filoloških, a dublji od filantropskih i lično prijateljskih. Kopitar je, bez svake sumnje, bio jedan od vodećih promotera austrijskih imperijalnih geopolitičkih interesa na polju kultura slovesnih naroda, koje je, sa jedne strane, nastojao da jezički „osamostali”, a samim tim i usitni, a sa druge, verski odvoji od korpusa većih crkvenih celina, razgrađujući njihovo versko jedinstvo potpomognuto zajedničkim jezikom. To je mitropolit Stratimirović prvenstveno imao na umu kada se usprotivio Vukovim reformama. Mitropolit se nije protivio promenama protivljenja radi – on je samo insistirao na tome da se promene odvijaju spontano i pametno, u jezičkom razvojnom kontinuitetu, a ne da nastaju u nečemu što je njemu izgledalo kao svojevrsni revolucionarni svrhoviti diskontinuitet. To je pogotovo važilo za promene koje su pretile da srpski narod odvoje od jedne a pripoje drugoj jezičkoj matrici i kulturnom identitetu, te da samim tim omoguće pojavu kasnijih fenomena gde će, manje ili veće, dijalektske razlike jednog jedinstvenog jezika prerastati u identitetske temelje novih jezika, što se, uostalom, i dogodilo.
Srpski jezik, jezik Vuka i Dositeja, Svetog Save i kralja Milutina, despota Stefana Lazarevića i Đurađa Brankovića, Andrića i Crnjanskog, temelj i kolevka, sadržaj i prostor, hram i dom našeg nacionalnog identiteta danas se nalazi na udaru onih sila koje nastoje da ga promene i izvitopere, da mu preseku dotok životodanih sokova i da ga obezliče. Ne treba posebno isticati, jer je prepoznatljivo, ali treba podvući, jer izgleda da nije svima i do kraja jasno, da ovde nije reč o jeziku kao nekom izdvojenom, samosvojnom fenomenu. Promena jezika za cilj ima promenu čoveka koji ga govori, koji na njemu misli i piše, peva i plače, koji je tim istim jezikom formiran i kojim on formira druge. Ova nasilna promena ima izgled filološkog, ali je ona u stvari antropološki fenomen. Nasilje nad jezikom koje gledamo i kome se suprotstavljamo tek je uvod u nasilje nad čovekom. Ukoliko pristanemo na ukidanje slobode u razvoju i spontanosti u procvatu jezika i iste zamenimo odozgo, tačnije je reći: odozdo! nametnutim promenama i pravilima, učinili smo prvi korak u ukidanju slobode svakog čoveka da bude ono što jeste i da se razvija u pravcu u kome želi da ide. Sa zaprepašćenjem gledamo kako politički komesari jezičke revolucije šire svoju novu veru, svoj novogovor prividne korektnosti i lažne ravnopravnosti, nastojeći da živi jezik Vuka i Dositeja sabiju ili rastegnu u prokrustovske postelje svojih ideoloških i političkih ciljeva. Nadu nam uliva činjenica da ova nastojanja ne prolaze bez otpora i da se na sve strane naše zemlje podižu glasovi u odbranu jezika kao jednog od osnovnih ljudskih prava. Ta prava, danas kao i uvek do sada, zajedno sa institucijama od nacionalnog značaja, brojnim fakultetima i institutima, brani i braniće Crkva.
Da ne bismo otišli predaleko, privedimo svoje izlaganje kraju. Ovu saborsku besedu započeo sam konstatacijom da Vuk Stefanović Karadžić i Dositej Obradović leže jedan naspram drugog ispred glavnog portala Saborne crkve u Beogradu. Tu jednostavnu činjenicu nedobronamerni tumači, bilo da dolaze sa leve ili desne strane srpskog političkog i kulturnog rakursa, mogu da protumače na takav način da se oni, u stvari, nalaze izvan crkve. Da za njih u crkvi mesta nema, a da, s druge strane, crkva njima nije ni potrebna. Tumači drugog nadahnuća i interpretativnih potencijala u tome vide sasvim drugačiju stvarnost i poruku. Vide Vuka i jeromonaha Dositeja, dva mudra i dobra starca, koji svojim delom, kao nekim brižnim rukama, ukazuju na Crkvu kao suštinsko sabiralište srpskog naroda, izvor i garant njegovog identiteta i opstanka, i uzimajući za ruke bezbrojne generacije naših sunarodnika sve ih, jednu po jednu, neumorno uvode u nju. Ovakvom tumačenju pridružujem i ovo skromno slovo.
Izvor: Eparhija šabačka
